Author: Vijay Barot

શ્રી મેઘાણીનું સર્જન મોટેભાગે લોકસાહિત્ય રૂપનું છે. પરંતુ પ્રસ્તુત નવલ અલગ કલેવરની છે. મૂળ તો ‘અપ્ટન સિંકલેર’ની ‘સેમ્યુઅલ ધ સીકર’ પર આધારિત આ નવલને પ્રાદેશિક પરિવેશ આપવામાં લેખક પૂર્ણ રીતે સફળ રહ્યા છે.
શામળ એક ગ્રામ્ય યુવક છે. શેર બજારમાં પરિવારની સંપત્તિ ગુમાવ્યા બાદ તે શહેર તરફ આશાભરી મીટ માંડી ગામડાથી પલાયન કરી શહેરમાં જાય છે. શહેર પહોંચતા પહેલાં ઠગાય છે, સાથે લાવેલ મૂડી પણ ગુમાવે છે. પહેલી જ રાતે પોલીસ ખોટા ગુનામાં જેલમાં ધકેલે છે. ન્યાયાધીશ આપવીતી સાંભળી મદદની ખાતરી આપે છે. ત્યારબાદ તે એક પ્રોફેસરને મળે છે. જીવનની લાયકી–અલાયકીના ચક્રમાં પોતે નકામો છે તેવી અનુભૂતિ તેને આત્મહત્યા તરફ દોરે છે. જીવનનો અંત આણાવા જતો શામળ જીવના જોખમે રસ્તામાં એક પૈસાદાર નબીરાનો જીવ બચાવે છે. શેઠનો દીકરો તેને માન સહિત નોકરીએ રાખે છે અને શામળ સમજે છે કે તે દુનિયામાં લાયકીના જૂથમાં પ્રવેશ કરવામાં સફળ રહ્યો છે. ધીરે ધીરે તેને શેઠના દીકરાના ભોગવિલાસની જાણ થાય છે. કથા નાયક તેને સીધે રસ્તે દોરવા પ્રયત્ન કરે છે, પણ નિષ્ફળ રહે છે. ખૂનના ગુનામાં જેલમાં ધકેલાય છે. સંજોગોવશાત્‌ ચોરી કરવા મજબૂર બને છે, પણ આત્મડંખ ફરી તેને નિષ્ઠાપથ પર દોરી લાવે છે. ધર્મોપદેશકના ઘરમાં ચોરી કરવાના યત્ન બાદ ઉપદેશક તેને ધર્મના સમાજમાં નોકરીએ રાખે છે. એક પછી એક સમાજની દેખીતી ચકાચૌંધ અને ઉજળા પાસાઓની પાછળની કુટિલતા તેની આગળ ખૂલતી જાય છે. ગરીબોનું શોષણ, પૈસાની મદદથી ખરીદાતા માન-મરતબા, ધર્મની આડમાં લોકોની ભલાઈને બદલે કરાતી લૂંટ… છેવટે શામળ સમાજનિર્માણની મશાલ લઈ સમાજમાં વ્યાપ્ત બદીઓ સામે બંડ પોકારે છે. એની પડખે ઊભો રહે છે અલાયકીના જૂથમાં વહેંચાયેલો સમાજનો કચડાયેલો વર્ગ. કથાના અંત તરફ શહેરની મધ્યે નકાબપોશ ઉચ્ચ-શ્રીમંત વર્ગને ઉઘાડા પાડવા માટે યોજેલી સભામાં શામળ ધંધાદારી ગુંડાઓના હાથે ગવાય છે.

વાર્તાનો અંત અધૂરો છોડી દેવાયો છે. પણ વાર્તા તત્ત્વની દૃષ્ટિએ એ કારગત જણાય છે. મૂડીવાદી સમાજરચના, વિરાટ હુન્નર-ઉદ્યોગો, ન્યાયમંદિરો, વિદ્યાપીઠોનાં પાંડિત્યો, ધર્મસંસ્થાઓના શુભાશયો, કે પ્રજાપ્રતિનિધિત્વનાં કહેવાતાં બંધારણો, સ્થાપિત હિતવાળા લોકવર્ગની સોનેરી જાળ બની જાય છે. આમ, અંધાધૂધ ભૌતિક વિલાસ તરફ અગ્રેસર મૂડીવાદી સમાજરચના સામે સમાજવાદની આરસી ધરી લેખક વાચકને આ સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે આત્મનિરિક્ષણ તરફ અંગુલિનિર્દેશ કરે છે.

મૂળકથા વાંચી નથી એટલે વાર્તાના અંતે આવતું ક્રાંતિગીત કેવા પ્રકારનું છે તેની મને જાણ નથી. અલબત્ત, મેઘાણીની લેખિનીમાંથી ઢોળાયેલું આ ગીત વાર્તાની સાથે જ મારી નસેનસમાં એ રીતે ભળી ગયું છે કે હું એ આખેઆખું અહીં મૂકી દેવાનો મોહ ત્યજી શકતો નથી.

બાજે ડમરુ દિગન્ત, ગાજે કદમો અનંત,
આઘે દેખો, રે અંધ ! ચડી ઘોર આંધી;
દેશદેશથી લોક, નરનારી થોકેથોક,
ઉન્નત રાખીને ડોક, આવે દળ બાંધી.

વિધવિધ વાણી ને વેશ, વિધવિધ રંગો ને કેશ !
તોયે નવ દ્વેષ લેશ દાખવતાં આવે;
દેતાં ડગ એકતાલ, નિર્ભયતાની મશાલ
લઈને કંગાલ કેરી સેના આવે.
દેખો ! રે કાલ કેરી સેના આવે.

ગરજે નવલાં નિશાન, નવલાં મુક્તિનાં ગાન :
ઊડત ધ્વજ આસમાન સિંદૂરભીંજ્યો;
ઊભાં સબ રાષ્ટ્ર દેખ, થરથર પૂછે હરેક,
કંકુબોળેલ એ કહો જી કોણ નેજો ?
ગગને દેતા હુંકાટ, ઝલમલ જ્યોતિ લલાટ,
વદ, હો બંધુ વિરાટ ! ક્યાં થકી તું આવે ?
માનવજાતિને કાજ આશાવંતા અવાજ,
શા શા સંદેશ આજ તું સંગે લાવે ?
રંકોનાં લાખ લાખ દળ વાદળ આવે.

અમે ખેતરથી વાડીઓથી, જંગલ ને ઝાડીઓથી
સાગરથી ગિરિવરથી સુણી સાદ આવ્યા;
અમે નૂતન શક્તિને ભાન, ગાતાં શ્રદ્ધાનું ગાન,
માનવને મુક્તિદાન દેવા સહુ આવ્યાં.

અમે માનવ-મંદિર કેરી નવતર રચના અનેરી,
સોંપી તમને, નમેરી માલિક ધનવંતા !
તમ પર ઇતબાર ધરી, વેઠ્યાં દુઃખ મરી મરી,
બોજા ચૂપ કરી રહ્યા પીઠ પર વહંતા.
આજ નીરખી એ આલીશાન, જૂગજૂનાં બાંધકામ,
ધ્રૂજે અમ હાડચામ, હૈયાં અમ ધડકે;
ધવલાં એ દિવ્યધામ, કીધાં શીદ તમે શ્યામ !
છાંટ્યાં પ્રભુના મુકામ રંક તણે રક્તે.
અમે એ સહુ ધોવા કલંક, ધોવા તમ પાપપંક,
દિલના વિષડંખ સૌ વિસારી અહીં આવ્યાં;
સહુને વસવા સમાન ચણવા નવલાં મકાન,
ગાતાં શ્રદ્ધાનું ગાન લોકસંઘ આવ્યા;
દેખ મહાકાલનાં કરાલ સૈન્ય આવ્યાં.

અમે ખેતરથી વાડીઓથી, જંગલ ને ઝાડીઓથી
સાગરથી ગિરિવરથી સુણી સાદ આવ્યા;
અમે નૂતન શક્તિને ભાન, ગાતાં શ્રદ્ધાનું ગાન,
માનવને મુક્તિદાન દેવા સહુ આવ્યાં.

તમે રૂંધી નભના ઉજાસ, પ્રભુજીના પવન-શ્વાસ;
રચિયાં રૌરવી ખાસ યંત્ર કારખાનાં;
લેવા ધનના નિચોડ, છૂંદ્યાં મનુબાગછોડ,
બાફ્યાં અમ કોડભર્યાં બાલ-પુષ્પ નાનાં.
તમે પૂરી અમ પુત્રીઓને, ભોળી સાવિત્રીઓને,
કોમળ કળીઓને છેક વેશ્યામંદિરીએ;
ટુકડા રોટીને કાજ, વેચે વનિતાઓ લાજ,
એવા તમ રાજના પ્રતાપ શે વીસરીએ.
હાય એ સહુ આશા અમારી, સૂતી હત્યાપથારી,
એને રુધિરે ભીંજાડી નયનો અમ લાવ્યાં;
નૂતન શક્તિનો તાજ પહેરી શિર પરે આજ,
માનવમુક્તિને કાજ રંક-સૈન્ય આવ્યાં.
જોજો કંગાલ તણાં દળ-વાદળ આવ્યાં.

અમે ખેતરથી વાડીઓથી, જંગલ ને ઝાડીઓથી
સાગરથી ગિરિવરથી સુણી સાદ આવ્યા;
અમે નૂતન શક્તિને ભાન, ગાતાં શ્રદ્ધાનું ગાન,
માનવને મુક્તિદાન દેવા સહુ આવ્યાં.

હવે કંપો રે ઓ કૃપાલ ! કંપો અમ રક્ષપાલ !
પરની રોટીના ભક્ષનાર તમે કંપો !
છલના કિલ્લા ને કોટ કરવા સબ લોટપોટ,
આવે લંગોટધારી સૈન્ય : હવે કંપો !
માનવ આત્માની માંહી જુગજુગથી જે છુપાઈ,
ભાઈભાઈની સગાઈ, મુક્તિની પિપાસા;
એ છે અમ અસ્ત્રશસ્ત્ર, કોટિ કોટિ સહસ્ત્ર,
અકલંકિત ને અહિંસ્ત્ર : એ અમારી આશા.
આખર એની જ જીત : સમજી લેજો ખચીત,
ભાગો ભયભીત જાલિમો ! વિરાટ આવે,
નૂતન શક્તિને ભાન, ગાતાં શ્રદ્ધાનું ગાન,
એકતાલ એકતાન લોકસૈન્ય આવે.
દેખ ! દેખ ! કાલનાં અપાર કટક આવે.